5 ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅԱՆ ՍՈՑԻԱԼ-ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԲՆՈՒՅԹԸ, ՆՐԱ ԴԵՐԸ ՄԱՐԴՈՒ ԵՎ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ԿՅԱՆՔՈՒՄ
ա) Փիլիսոփայության կապը պատմական դարաշրջանի հետ
Փիլիսոփայական ուսմունքները ոչ թե հասարակությունից անկախ, հանկարծակի երկնքից են ընկնում, այլ իր զարգացման որոշակի փուլում գտնվող հասարակության հոգեւոր արգասիքն են: Փիլիսոփաները ստեղծագործում են որպես իրենց դարաշրջանի զավակներ, հենվելով իրենց անձնական ու հասարակական փորձի վրա, առօրեական ու գիտական գիտելիքների, ինչպես նաեւ մշակույթի ձեռքբերումների վրա: Միաժամանակ նրանք ընդհանրացնում եւ իմաստավորում են հասարակական արժեքները,
արտահայտելով իրենց դարաշրջանի իղձերը, ձգտումներն ու նպատակները: Հեգելն ասել է. «Փիլիսոփայությունը դարաշրջանի հոգեւոր խտացումն է»: Փոխվում են դարաշրջանները, փոխվում է նաեւ նրանց աշխարհայացքն ընդհանրապես եւ փիլիսոփայական աշխարհայացքային ուսմունքները մասնավորապես: Նախնադարի ուշ շրջանում հին հույները լրջորեն հավատացել են Զեւսի եւ մյուս աստված-աստվածուհիների գոյությանը եւ այն բանին, որ նրանց նստավայրը Օլիմպոսի գագաթն է: Ստրկատիրական դեմոկրատիայի շրջանում առաջանում է աշխարհայացքի տեսական ձեւը՝ փիլիսոփայությունը՝ ի դեմս Թալեսի, Պլատոնի ու Արիստոտելի: Միջնադարում փիլիսոփայությունը ծառայության է դրվում կրոնին եւ կորցնում է իր ինքնուրույնությունը: Նոր դարաշրջանում, ֆեոդալիզմից կապիտալիզմին անցման պայմաններում ձեւավորվում է բուրժուական փիլիսոփայությունը, մասնավորապես XVII դ. անգլիական փիլիսոփայությունը ի դեմս Ֆ. Բեկոնի, Ջ. Լոկկի եւ մյուսների, XVIII դ. ֆրանսիական մատերիալիզմը ի դեմս Դիդրոյի, Հոլբախի եւ մյուսների, XVIII-XIX դ. սկզբի գերմանական դասական փիլիսոփայությունը ի դեմս Կանտի եւ Հեգելի, XIX դ. կեսերին մարքսիզմի փիլիսոփայությունը եւ այլն: Եվ պարզ է, որ Արիստոտելի ուսմունքն աներեւակայելի է Հեգելի ժամանակ, իսկ Հեգելը կամ Մարքսը Արիստոտելի դարաշրջանում: Ընդ որում, փիլիսոփայության վերելքներն ու վայրէջքները անմիջականորեն չեն համընկել հասարակության վերելքի ու վայրէջքի շրջանների հետ: Դա հետեւանք է այն բանի, որ փիլիսոփայական մտքի թռիչքները կախված են բազմաթիվ տարաբնույթ հանգամանքներից, նույն թվում հանճարեղ մտածողի ծնունդից: Մարքսիզմը խիստ միակողմանի ու սխալ է ներկայացրել այդ գործընթացները, փիլիսոփայության զարգացումն անմիջական կախման մեջ դնելով հասարակության զարգացումից: Իրականում փիլիսոփայությունը կարող է մեծ վերելք ապրել հասարակության անկման շրջանում եւ անկում ապրել հասարակության վերելքի շրջանում:
բ) Փիլիսոփայության հասարակական դերը
Լինելով իրենց դարաշրջանի հոգեւոր արդյունքը, փիլիսոփաները եւ նրանց ուսմունքները չեն կարող դուրս գալ դարաշրջանի շրջանակներից, հաղթահարելով նրա պատմական սահմանափակությունները: Օրինակ, Արիստոտելը մ. թ. ա. IV դարում ստրկատիրությունը բնական ու արդարացի էր համարում, ստրուկներին որակելով որպես խոսող գործիքներ, ոչ թե այն պատճառով, որ իր հանճարով զիջում էր XVIII դարում մարդկանց ազատությունն ու հավասարությունը հռչակած Ռուսսոյին, այլ այն պատճառով, որ նրանք ապրել են տարբեր դարաշրջաններում եւ սահմանափակված են եղել դրանցով: Այդ պատճառով էլ փիլիսոփաները դարեր շարունակ ավանդաբար առանձին երկրի, ժողովրդի, առավել եւս ողջ մարդկության ապագայի կանխատեսումներ չեն արել: Նրանք բավարարվել են միայն իրենց ժամանակների թերություններն ու արատները բացահայտելով եւ դրանց վերացման ուղիները նշելով: Հետեւապես, խոսքը վերաբերել է հասարակության բարեփոխումներին կամ էլ արմատական մոտեցման դեպքում իդեալական հասարակություն ստեղծելուն: Այդպիսին է եղել, օրինակ, Պլատոնի իդեալական պետության տեսությունը, որտեղ պետք է կառավարեն փիլիսոփաները, այսինքն՝ իմաստունները, ուտոպիական կոմունիզմի ուսմունքները, որտեղ պետք է տիրեն ազատությունը, հավասարությունը եւ արդարությունը:
Նույնիսկ XVIII դ. ֆրանսիացի փիլիսոփաները, որոնք, ըստ Ֆ. Էնգելսի, նախապատրաստեցին Ֆրանսիական մեծ հեղափոխությունը, բուրժուական կարգերի հաստատման հարցը դնում էին որպես բանական, իդեալական հասարակության հարց, որը պետք է տապալի անբանական ֆեոդալիզմը: Այստեղ խոսք անգամ չկար ապագայի փիլիսոփայական կանխատեսման մասին: Բուրժուական հարաբերությունները պարզապես վաղուց արդեն դարձել էին գերակշռող ուժ Ֆրանսիայում եւ մնում էր երկրի քաղաքական կառուցվածքը համապատասխանեցնել նրա սոցիալ-տնտեսական կառուցվածքին: Մի խոսքով, այդ փիլիսոփաները որպես նոր, անցումային դարաշրջանի զավակներ, իմաստավորում (մեկնաբանում եւ արժեւորում) էին նրա իղձերն ու իդեալները: Եվ պատահական չէ, որ հեղափոխության հաղթանակը խորտակեց դրանք, վիթխարի հիասթափություն առաջացնելով եւ սկիզբ դնելով հերթական՝ կոմունիստական իղձերի ու իդեալների լայն տարածմանը:
Մարքսը չհասկացավ փիլիսոփայության յուրահատկությունները, այն, որ փիլիսոփայությունը աշխարհը մեկնաբանող, արժեւորող եւ մարդկանց կյանքի ընդհանուր ուղենիշներ տվող ուսմունք է: Այդ յուրահատկությունները նա համարում էր ողջ նախորդ փիլիսոփայության գլխավոր թերությունները: Դեռ 1845 թ. Ֆոյերբախի մասին գրված թեզիսներից 11-րդում նա նշել է. «Փիլիսոփաները միայն տարբեր կերպ են մեկնաբանել աշխարհը, բայց խնդիրն այն փոխելն է»: Իսկ աշխարհը փոխելու համար պահանջվում էր կանխատեսել մարդկության ապագան: Եվ այսպես Մարքսը ձեռնամուխ եղավ մարդկության ապագան ու աշխարհը վերափոխող իր փիլիսոփայության՝ դիալեկտիկական ու պատմական մատերիալիզմի ստեղծմանը: Դա ըստ էության նշանակում էր փիլիսոփայությանը պարտադրել նրան խորթ, նրա ուժերից վեր խնդիրներ ու գործառույթներ: Համաշխարհային սոցիալիզմի անփառունակ կործանումը, նրա պատճառած անհամար զոհերն ու ավերածությունները ցույց տվեցին Մարքսի փիլիսոփայական սխալի ողջ խորությունը եւ վնասակարությունը: Այդ սխալից իր հերթին ծնվեց Մարքսի մի այլ նույնքան խոր եւ վնասակար սխալ, ընդ որում նաեւ իր՝ մարքսիզմի փիլիսոփայության համար: Վերջինս հռչակվեց միակ ճշմարիտ, բացարձակ ճշմարիտ, գոյության իրավունք ունեցող ուսմունք, որի առջեւ մյուս բոլոր ուսմունքները որպես կեղծ ու ռեակցիոն, շահագործող դասակարգերի շահերն արտահայտող ուսմունքներ պետք է վերացվեին: Աշխարհի մեկ երրորդը նվաճելուց հետո կոմունիստները մարքս-լենինյան փիլիսոփայությունը դարձրին տիրապետող, պաշտոնական ուսմունք, արգելելով մյուս ուսմունքները: Մարդկային պատմության մեջ դա առաջին դեպքն էր, երբ մոնիզմի սկզբունքը հաղթեց (այն էլ բռնությամբ) պլյուրալիզմի սկզբունքին: Թվում էր, թե ազատվելով ընդդիմադիր ուսմունքներից ու դպրոցներից, դառնալով միակ տիրապետող, արտոնյալ ուսմունք, իսկական մոնոպոլիստ, մարքս-լենինյան փիլիսոփայությունը պետք է բուռն վերելք ապրի: Սակայն կատարվեց հակառակը, որովհետեւ մտքի ազատության արգելումը, որն ընդհանրապես կործանարար է փիլիսոփայության համար, վերաբերվեց նաեւ իրեն: Այն վերածվեց կոմունիստ իշխանավորների ընթացիկ քաղաքականության ջատագովության, զրկվեց ոչ միայն մի որեւէ բան կանխատեսելու, այլեւ իրապես մեկնաբանելու կարողությունից եւ վերածվեց դոգմաների հավաքածուի, սխոլաստիկայի, որը որպես գերագույն փաստարկ սուրբ գրքերի փոխարեն վկայակոչում էր մարքսիզմ-լենինիզմի դասականների եւ խոշոր ու մանր իշխանավորների գրվածքները: Այսպիսով, շրջանը փակվեց. մյուս բոլոր ուսմունքներին զրկելով կյանքի իրավունքից, մարքս-լենինյան փիլիսոփայությունը իրեն եւս զրկեց կյանքից:
Մարքս-լենինյան փիլիսոփայության տխուր վախճանը մեկ անգամ եւս հաստատեց այն մեծագույն ճշմարտությունը, որ փիլիսոփայության համար օդի պես անհրաժեշտ է մտքի ազատությունը, պլյուրալիզմը: Ընդսմին, փիլիսոփայական պլյուրալիզմի պատճառները չափազանց խորն ու բազմազան են: Այն ունի անհատական հոգեբանա-մշակութային, ազգային հոգեբանական ու պատմա-մշակութային, իմացաբանական ու մեթոդաբանական, արժեքաբանական, սոցիալ-քաղաքական եւ այլ պատճառներ: Տարբեր են մարդկանց անհատական կենսափորձն ու խառնվածքը, ընդունակություններն ու հակումները, կրթությունն ու դաստիարակությունը, գիտելիքների ծավալն ու խորությունը, հասարակության զարգացման մակարդակն ու վիճակը, սոցիալական կառուցվածքը, մարդկանց սոցիալական կարգավիճակը եւ այլն: Դրա հետեւանքով էլ ծնվում են ամենատարբեր փիլիսոփայական ուսմունքներ, եւ ամեն դարաշրջան պատմությանը ներկայանում է իր բազմազան մեծ ու փոքր, ազդեցիկ ու ոչ ազդեցիկ փիլիսոփայական դպրոցներով եւ ուղղություններով: Նրանք տարածվել են կրթյալ, բարձր ու կառավարող խավերի միջեւ, որոնց միջոցով էլ ազդել են հասարակական գործընթացների վրա: Միայն 3 դպրոց է եղել, որ սկիզբ են տվել հասարակական շարժումների: Առաջինը պյութագորական դպրոցն է (մ. թ. ա. V դ.), որը ստեղծել է կրոնա-փիլիսոփայական ու քաղաքական ընկերություններ, որոնք 300 տարի փոփոխական հաջողությամբ պայքարել են իշխանության համար: Երկրորդը Դեկարտի դպրոցն է (XVII դ.), որը վերածվել է կրոնա-փիլիսոփայական շարժման: Երրորդը մարքսիզմն է, որ ամենալայն շարժումն է ծավալել հանուն կոմունիզմի, իրեն հռչակելով միլիոնավոր աշխատավոր զանգվածների աշխարհայացք: Այդ առումով Մարքսը, հիրավի, XX դարի ամենաազդեցիկ մտածողն է: Փիլիսոփայական ուսմունքներն անընդհատ բանավիճել ու քննադատել են միմյանց թերությունները եւ այդ ընթացքում զարգացել են: Եվ դա կատարվել է շնորհիվ պլյուրալիզմի:
Պլյուրալիզմի իմացաբանական հիմքերը կապված են փիլիսոփայության հիմնախնդիրների յուրահատկության հետ: Դրանք աշխարհի ու մարդկային կեցության համընդհանուր եւ արմատական հարցերն են, կամ, այլ կերպ ասած, կեցության հավերժական հարցերը, որոնց մարդկանց յուրաքանչյուր սերունդ, յուրաքանչյուր դարաշրջան, ելնելով իր գիտելիքների ծավալից, պատմական փորձից ու արժեքներից, որոշակի լուծումներ է տալիս:
Փիլիսոփայական պլյուրալիզմն ունի նաեւ իր մեթոդաբանական հիմքերը: Դա աշխարհի մեկնաբանման մեթոդն է, որը սահմանափակված է աշխարհի միայն հայտնի երեւույթների շրջանակով եւ բացառում է նոր, անհայտ երեւույթների կանխատեսումը եւ փորձնական ստուգումը: Իսկ նման դեպքերում, ինչպես գիտության մեթոդաբանությունն է պնդում, հնարավոր չէ պարզել, թե միեւնույն երեւույթները մեկնաբանող տարբեր տեսություններից, ուսմունքներից որն է ավելի ճիշտ, ավելի գերադասելի: Այստեղ միջամտում են վերը նշված բազմապիսի գործոնները, որոնց թվում նաեւ սոցիալ-քաղաքական, օրինակ, մարդու սոցիալական կարգավիճակն ու փորձը: Մարքսիզմն ուռճացրել ու բացարձակացրել է սոցիալ-քաղաքական գործոնների դերն ի վնաս մյուսների, փիլիսոփայությունը համարել է դասակարգային, անգամ կուսակցական գիտություն: Հակադիր, իրար դեմ պայքարող կուսակցություններ է հռչակել մատերիալիզմն ու իդեալիզմը, ըստ Լենինի, Դեմոկրիտի գիծը եւ Պլատոնի գիծը: Ընդ որում, մատերիալիզմը համարել է առաջադեմ հեղափոխական դասակարգերի, իսկ իդեալիզմը հետադիմական, մեռնող դասակարգերի շահերի արտահայտիչ: Դրանով փիլիսոփայության ողջ բարդ բազմադարյան պատմությունը, որը փիլիսոփայական ուսմունքների զարգացման պատմությունն է, մարքսիզմը միակողմանիորեն հանգեցրել էմատերիալիզմի եւ իդեալիզմի պայքարին, արհամարել այն, որ իդեալիզմը մեծապես նպաստել է փիլիսոփայական մտքի զարգացմանը: Խոսքն իդեալիզմի եւ ընդհանրապես փիլիսոփայության այնպիսի հսկաների մասին է, ինչպիսիք են Պլատոնը, Արիստոտելը, Կանտը, Հեգելը եւ մյուսները:գ) Փիլիսոփայության դերը մարդու կյանքում Փիլիսոփայությունը մեծ կարեւորություն ունի ոչ միայն հասարակության կյանքում, այլեւ առանձին անհատների կյանքում: Ուսումնասիրելով փիլիսոփայությունը, յուրաքանչյուր մարդ յուրացնում է մարդկության՝ բազում դարերի ընթացքում կուտակած փիլիսոփայական մտքի գանձերը, հաղորդակից լինում 2500 տարվա մարդկային եւ ազգային իմաստությանը, վեհ արժեքներին: Դա, նախ, չափազանց ընդլայնում է մարդու աշխարհայացքը, քանզի նա իր անհատական կենսափորձից անցում է կատարում մարդկության դարավոր փորձին, իր մտահորիզոնը հարստացնելով նրա պատմական նվաճումներով: Երկրորդ, այն ճշգրտում եւ հստակեցնում է մարդու առօրեական աշխարհայացքի դրույթները, որոնք, լինելով տարերային, աչքի են ընկնում իրենց աղոտությամբ եւ անորոշությամբ, մարդու խառնվածքի եւ ենթագիտակցական տարրերի (հակումների, մղումների) հետ իրենց անխզելի կապով: Արդյունքում հնարավորին չափով հաղթահարվում են այդ տարրերը, ուղղվում են սխալները, անճշտություններն ու սահմանափակումները, եւ մարդու աշխարհայացքը դառնում է ավելի գիտակցված ու բանական: Վերանում կամ թուլանում է հակասությունը մարդու աշխարհայացքի գիտակցական եւ ենթագիտակցական տարրերի միջեւ, երբ մարդը մի բան է մտածում իր հայացքների մասին, իսկ իրականում հետեւում է այլ հայացքների: Օրինակ, խորհրդային կոմունիստ ղեկավարներ Լենինը, Ստալինը եւ մյուսներն իրենց մատերիալիստներ էին կարծում, մինչդեռ իրականում իրենց քաղաքականությամբ վոլյունտարիստներ, այսինքն՝ սուբյեկտիվ իդեալիստներ էին, որովհետեւ բիրտ կամքի ուժով, միլիոնավոր զոհերի գնով, ժողովուրդներին քշում էին դեպի կոմունիզմ: Երրորդ, խորացնում է մարդու աշխարհայացքը, բարձրացնում այն հեղհեղուկ առօրեական մակարդակից տեսական մակարդակի, ազատելով այն առօրեականին հատուկ ներքին հակասականությունից եւ տալով նրան կուռ համակարգային բնույթ: Դրա շնորհիվ աշխարհայացքը դառնում է հետեւողական, ամբողջական եւ ներդաշնակ, իսկ դրանով ղեկավարվող մարդու կյանքն ու գործունեությունը լիարժեք ու իմաստալից: դ) Փիլիսոփայության դերի աճը արդի դարաշրջանում Ինչպես վերը նշվածից պարզ է, յուրաքանչյուր դարաշրջան մի դիտակետ է, որի բարձունքից մարդու առջեւ բացվում է աշխարհի, իր՝ մարդու եւ մարդկային արժեքների որոշակի տեսարան: Եվ մարդն աշխատում է ճանաչել այն, գտնել նրա գաղտնի իմաստը եւ իր կյանքի թարմացված համընդհանուր կողմնորոշիչները: Այդ առումով ներկայիս դարաշրջանը բացառություն չի կազմում: Ընդհակառակն, փիլիսոփայական որոնումներն այժմ դարձել են ավելի ուժգին ու լայնածավալ: Դրա ընդհանուր պատճառը հասարակության աննախադեպ աճն է, որը մուտք է գործել իր զարգացման մի արմատապես նոր փուլ, լի բազմաթիվ ծայրահեղորեն սրված հակասություններով, որոնք քայքայում են բնությունը եւ սպառնում մարդկության հետագա գոյությանը: Մի կողմից, այն գիտատեխնիկական հեղափոխության ու բարձր տեխնոլոգիաների, տիեզերական տարածության, ատոմային էներգիայի ու ժառանգականության մեխանիզմների յուրացման, ինֆորմատիկայի դարաշրջան է: Սակայն, մյուս կողմից, նույն դարաշրջանը բնութագրվում է որպես միջավայրը արդյունաբերական թափոններով ու արտանետումներով, քիմիական ու ռադիոակտիվ նյութերով աղտոտելու, բնական ռեսուրսները, ներառյալ մաքուր ջուրը գիշատիչ կերպով օգտագործելու եւ սպառելու, երկրի կլիմայի տաքացման ու մթնոլորտի օզոնային պաշտպանական շերտի մաշման եւ այլ բնապահպանական ճգնաժամերի, մարդկությանը սպառնացող զանգվածային ոչնչացման զենքերի՝ միջուկային, քիմիական, բակտերիոլոգիական, էլեկտրոնային, երկրաֆիզիկական, օդերեւութաբանական եւ բազմապիսի այլ զինատեսակների արտադրության դարաշրջան: Հետեւապես, մարդը պատրաստվում է երկրային քաղաքակրթությունից անցում կատարել տիեզերական քաղաքակրթության, երկրային էակից դառնալ տիեզերական էակ, մինչդեռ իր հարազատ բնօրրանը՝ Երկիրը դարձնում է անբնակելի, իրեն է ենթարկել բնության ամենահզոր ուժերը, ստեղծել ամենասարսափելի զենքերը, եւ թվում էր, թե նրա իշխանությունն ու անվտանգությունը պետք է հասնեին առավելագույնի, մինչդեռ կատարվել է ուղիղ հակառակը, մարդկության գոյությունը ահագնացող սպառնալիքների տակ է: Այդ սպառնալիքներին, կամ, ինչպես քաղաքագետներն են ասում, մարտահրավերներին դիմագրավելու համար յուրաքանչյուր մարդ, յուրաքանչյուր պետություն եւ մարդկությունն ամբողջությամբ պետք է տիրապետեն նոր դարաշրջանին համապատասխանող նոր փիլիսոփայությանը, ձերբազատվելով անցյալի հնացած հայացքներից: Նոր փիլիսոփայությունն առաջին հերթին վերաիմաստավորում է աշխարհի ու մարդու կեցության եւ փոխհարաբերության հավերժական հարցերը, նորովի, ավելի լայն ու խորն է դնում բնության մեջ մարդու տեղի ու դերի հարցը: Այսպես, եթե այդ հարցն անցյալում դրվում էր առավելապես երկրի սահմաններում, ապա այժմ այն դրվում է շատ ավելի լայն՝ տիեզերքի շրջանակներում: Եթե անցյալում մարդը համարվում էր երկրային բնության արքա բացարձակ միապետի կարգավիճակով, իսկ բնությունը՝ անտրտունջ, իրավազուրկ, անսպառ հարստությունների տեր, բայց չափազանց ժլատ հպատակ, որից ամեն ինչ պետք է ուժով պոկես, ապա այժմ մարդու իշխանությունը, մի կողմից, էապես ընդարձակվել է, իսկ մյուս կողմից՝ խստորեն սահմանափակվել: Նա թերեւս մնում է բնության արքա, սակայն, պատկերավոր ասած, որպես սահմանադրական միապետ: Նա այժմ սկսել է հասկանալ, որ բնությունն անսպառ չէ եւ հանուն իր գոյատեւման ստիպված է բնության նկատմամբ անխոհեմ գիշատիչ սպառողական վերաբերմունքից անցնել խելամիտ բնապահպանական վերաբերմունքին: Նույն ձեւով վերաիմաստավորում են անցնում փիլիսոփայության բազմաթիվ այլ հարցեր: Արդի փիլիսոփայությունը ձգտում է պատասխանել մեր դարաշրջանի կարեւորագույն, կարելի է ասել՝ ճակատագրական աշխարհայացքային հարցերին, ելնելով տիեզերականության, բնապահպանության, մարդասիրության (որը մարդկային կյանքը համարում է բարձրագույն անձեռնմխելի արժեք եւ մերժում է մահապատիժը), ժողովրդավարության, մարդու իրավունքների ու ազատությունների պաշտպանության եւ պատերազմը լիովին բացառող խաղաղասիրության սկզբունքներից: Դրանից է կախված մարդկության ապագան: Այս առնչությամբ էլ աճել է փիլիսոփայության եւ, հետեւապես, փիլիսոփայական կրթության դերը ժամանակակից աշխարհում:
ա) Փիլիսոփայության կապը պատմական դարաշրջանի հետ
Փիլիսոփայական ուսմունքները ոչ թե հասարակությունից անկախ, հանկարծակի երկնքից են ընկնում, այլ իր զարգացման որոշակի փուլում գտնվող հասարակության հոգեւոր արգասիքն են: Փիլիսոփաները ստեղծագործում են որպես իրենց դարաշրջանի զավակներ, հենվելով իրենց անձնական ու հասարակական փորձի վրա, առօրեական ու գիտական գիտելիքների, ինչպես նաեւ մշակույթի ձեռքբերումների վրա: Միաժամանակ նրանք ընդհանրացնում եւ իմաստավորում են հասարակական արժեքները,
արտահայտելով իրենց դարաշրջանի իղձերը, ձգտումներն ու նպատակները: Հեգելն ասել է. «Փիլիսոփայությունը դարաշրջանի հոգեւոր խտացումն է»: Փոխվում են դարաշրջանները, փոխվում է նաեւ նրանց աշխարհայացքն ընդհանրապես եւ փիլիսոփայական աշխարհայացքային ուսմունքները մասնավորապես: Նախնադարի ուշ շրջանում հին հույները լրջորեն հավատացել են Զեւսի եւ մյուս աստված-աստվածուհիների գոյությանը եւ այն բանին, որ նրանց նստավայրը Օլիմպոսի գագաթն է: Ստրկատիրական դեմոկրատիայի շրջանում առաջանում է աշխարհայացքի տեսական ձեւը՝ փիլիսոփայությունը՝ ի դեմս Թալեսի, Պլատոնի ու Արիստոտելի: Միջնադարում փիլիսոփայությունը ծառայության է դրվում կրոնին եւ կորցնում է իր ինքնուրույնությունը: Նոր դարաշրջանում, ֆեոդալիզմից կապիտալիզմին անցման պայմաններում ձեւավորվում է բուրժուական փիլիսոփայությունը, մասնավորապես XVII դ. անգլիական փիլիսոփայությունը ի դեմս Ֆ. Բեկոնի, Ջ. Լոկկի եւ մյուսների, XVIII դ. ֆրանսիական մատերիալիզմը ի դեմս Դիդրոյի, Հոլբախի եւ մյուսների, XVIII-XIX դ. սկզբի գերմանական դասական փիլիսոփայությունը ի դեմս Կանտի եւ Հեգելի, XIX դ. կեսերին մարքսիզմի փիլիսոփայությունը եւ այլն: Եվ պարզ է, որ Արիստոտելի ուսմունքն աներեւակայելի է Հեգելի ժամանակ, իսկ Հեգելը կամ Մարքսը Արիստոտելի դարաշրջանում: Ընդ որում, փիլիսոփայության վերելքներն ու վայրէջքները անմիջականորեն չեն համընկել հասարակության վերելքի ու վայրէջքի շրջանների հետ: Դա հետեւանք է այն բանի, որ փիլիսոփայական մտքի թռիչքները կախված են բազմաթիվ տարաբնույթ հանգամանքներից, նույն թվում հանճարեղ մտածողի ծնունդից: Մարքսիզմը խիստ միակողմանի ու սխալ է ներկայացրել այդ գործընթացները, փիլիսոփայության զարգացումն անմիջական կախման մեջ դնելով հասարակության զարգացումից: Իրականում փիլիսոփայությունը կարող է մեծ վերելք ապրել հասարակության անկման շրջանում եւ անկում ապրել հասարակության վերելքի շրջանում:
բ) Փիլիսոփայության հասարակական դերը
Լինելով իրենց դարաշրջանի հոգեւոր արդյունքը, փիլիսոփաները եւ նրանց ուսմունքները չեն կարող դուրս գալ դարաշրջանի շրջանակներից, հաղթահարելով նրա պատմական սահմանափակությունները: Օրինակ, Արիստոտելը մ. թ. ա. IV դարում ստրկատիրությունը բնական ու արդարացի էր համարում, ստրուկներին որակելով որպես խոսող գործիքներ, ոչ թե այն պատճառով, որ իր հանճարով զիջում էր XVIII դարում մարդկանց ազատությունն ու հավասարությունը հռչակած Ռուսսոյին, այլ այն պատճառով, որ նրանք ապրել են տարբեր դարաշրջաններում եւ սահմանափակված են եղել դրանցով: Այդ պատճառով էլ փիլիսոփաները դարեր շարունակ ավանդաբար առանձին երկրի, ժողովրդի, առավել եւս ողջ մարդկության ապագայի կանխատեսումներ չեն արել: Նրանք բավարարվել են միայն իրենց ժամանակների թերություններն ու արատները բացահայտելով եւ դրանց վերացման ուղիները նշելով: Հետեւապես, խոսքը վերաբերել է հասարակության բարեփոխումներին կամ էլ արմատական մոտեցման դեպքում իդեալական հասարակություն ստեղծելուն: Այդպիսին է եղել, օրինակ, Պլատոնի իդեալական պետության տեսությունը, որտեղ պետք է կառավարեն փիլիսոփաները, այսինքն՝ իմաստունները, ուտոպիական կոմունիզմի ուսմունքները, որտեղ պետք է տիրեն ազատությունը, հավասարությունը եւ արդարությունը:
Նույնիսկ XVIII դ. ֆրանսիացի փիլիսոփաները, որոնք, ըստ Ֆ. Էնգելսի, նախապատրաստեցին Ֆրանսիական մեծ հեղափոխությունը, բուրժուական կարգերի հաստատման հարցը դնում էին որպես բանական, իդեալական հասարակության հարց, որը պետք է տապալի անբանական ֆեոդալիզմը: Այստեղ խոսք անգամ չկար ապագայի փիլիսոփայական կանխատեսման մասին: Բուրժուական հարաբերությունները պարզապես վաղուց արդեն դարձել էին գերակշռող ուժ Ֆրանսիայում եւ մնում էր երկրի քաղաքական կառուցվածքը համապատասխանեցնել նրա սոցիալ-տնտեսական կառուցվածքին: Մի խոսքով, այդ փիլիսոփաները որպես նոր, անցումային դարաշրջանի զավակներ, իմաստավորում (մեկնաբանում եւ արժեւորում) էին նրա իղձերն ու իդեալները: Եվ պատահական չէ, որ հեղափոխության հաղթանակը խորտակեց դրանք, վիթխարի հիասթափություն առաջացնելով եւ սկիզբ դնելով հերթական՝ կոմունիստական իղձերի ու իդեալների լայն տարածմանը:
Մարքսը չհասկացավ փիլիսոփայության յուրահատկությունները, այն, որ փիլիսոփայությունը աշխարհը մեկնաբանող, արժեւորող եւ մարդկանց կյանքի ընդհանուր ուղենիշներ տվող ուսմունք է: Այդ յուրահատկությունները նա համարում էր ողջ նախորդ փիլիսոփայության գլխավոր թերությունները: Դեռ 1845 թ. Ֆոյերբախի մասին գրված թեզիսներից 11-րդում նա նշել է. «Փիլիսոփաները միայն տարբեր կերպ են մեկնաբանել աշխարհը, բայց խնդիրն այն փոխելն է»: Իսկ աշխարհը փոխելու համար պահանջվում էր կանխատեսել մարդկության ապագան: Եվ այսպես Մարքսը ձեռնամուխ եղավ մարդկության ապագան ու աշխարհը վերափոխող իր փիլիսոփայության՝ դիալեկտիկական ու պատմական մատերիալիզմի ստեղծմանը: Դա ըստ էության նշանակում էր փիլիսոփայությանը պարտադրել նրան խորթ, նրա ուժերից վեր խնդիրներ ու գործառույթներ: Համաշխարհային սոցիալիզմի անփառունակ կործանումը, նրա պատճառած անհամար զոհերն ու ավերածությունները ցույց տվեցին Մարքսի փիլիսոփայական սխալի ողջ խորությունը եւ վնասակարությունը: Այդ սխալից իր հերթին ծնվեց Մարքսի մի այլ նույնքան խոր եւ վնասակար սխալ, ընդ որում նաեւ իր՝ մարքսիզմի փիլիսոփայության համար: Վերջինս հռչակվեց միակ ճշմարիտ, բացարձակ ճշմարիտ, գոյության իրավունք ունեցող ուսմունք, որի առջեւ մյուս բոլոր ուսմունքները որպես կեղծ ու ռեակցիոն, շահագործող դասակարգերի շահերն արտահայտող ուսմունքներ պետք է վերացվեին: Աշխարհի մեկ երրորդը նվաճելուց հետո կոմունիստները մարքս-լենինյան փիլիսոփայությունը դարձրին տիրապետող, պաշտոնական ուսմունք, արգելելով մյուս ուսմունքները: Մարդկային պատմության մեջ դա առաջին դեպքն էր, երբ մոնիզմի սկզբունքը հաղթեց (այն էլ բռնությամբ) պլյուրալիզմի սկզբունքին: Թվում էր, թե ազատվելով ընդդիմադիր ուսմունքներից ու դպրոցներից, դառնալով միակ տիրապետող, արտոնյալ ուսմունք, իսկական մոնոպոլիստ, մարքս-լենինյան փիլիսոփայությունը պետք է բուռն վերելք ապրի: Սակայն կատարվեց հակառակը, որովհետեւ մտքի ազատության արգելումը, որն ընդհանրապես կործանարար է փիլիսոփայության համար, վերաբերվեց նաեւ իրեն: Այն վերածվեց կոմունիստ իշխանավորների ընթացիկ քաղաքականության ջատագովության, զրկվեց ոչ միայն մի որեւէ բան կանխատեսելու, այլեւ իրապես մեկնաբանելու կարողությունից եւ վերածվեց դոգմաների հավաքածուի, սխոլաստիկայի, որը որպես գերագույն փաստարկ սուրբ գրքերի փոխարեն վկայակոչում էր մարքսիզմ-լենինիզմի դասականների եւ խոշոր ու մանր իշխանավորների գրվածքները: Այսպիսով, շրջանը փակվեց. մյուս բոլոր ուսմունքներին զրկելով կյանքի իրավունքից, մարքս-լենինյան փիլիսոփայությունը իրեն եւս զրկեց կյանքից:
Մարքս-լենինյան փիլիսոփայության տխուր վախճանը մեկ անգամ եւս հաստատեց այն մեծագույն ճշմարտությունը, որ փիլիսոփայության համար օդի պես անհրաժեշտ է մտքի ազատությունը, պլյուրալիզմը: Ընդսմին, փիլիսոփայական պլյուրալիզմի պատճառները չափազանց խորն ու բազմազան են: Այն ունի անհատական հոգեբանա-մշակութային, ազգային հոգեբանական ու պատմա-մշակութային, իմացաբանական ու մեթոդաբանական, արժեքաբանական, սոցիալ-քաղաքական եւ այլ պատճառներ: Տարբեր են մարդկանց անհատական կենսափորձն ու խառնվածքը, ընդունակություններն ու հակումները, կրթությունն ու դաստիարակությունը, գիտելիքների ծավալն ու խորությունը, հասարակության զարգացման մակարդակն ու վիճակը, սոցիալական կառուցվածքը, մարդկանց սոցիալական կարգավիճակը եւ այլն: Դրա հետեւանքով էլ ծնվում են ամենատարբեր փիլիսոփայական ուսմունքներ, եւ ամեն դարաշրջան պատմությանը ներկայանում է իր բազմազան մեծ ու փոքր, ազդեցիկ ու ոչ ազդեցիկ փիլիսոփայական դպրոցներով եւ ուղղություններով: Նրանք տարածվել են կրթյալ, բարձր ու կառավարող խավերի միջեւ, որոնց միջոցով էլ ազդել են հասարակական գործընթացների վրա: Միայն 3 դպրոց է եղել, որ սկիզբ են տվել հասարակական շարժումների: Առաջինը պյութագորական դպրոցն է (մ. թ. ա. V դ.), որը ստեղծել է կրոնա-փիլիսոփայական ու քաղաքական ընկերություններ, որոնք 300 տարի փոփոխական հաջողությամբ պայքարել են իշխանության համար: Երկրորդը Դեկարտի դպրոցն է (XVII դ.), որը վերածվել է կրոնա-փիլիսոփայական շարժման: Երրորդը մարքսիզմն է, որ ամենալայն շարժումն է ծավալել հանուն կոմունիզմի, իրեն հռչակելով միլիոնավոր աշխատավոր զանգվածների աշխարհայացք: Այդ առումով Մարքսը, հիրավի, XX դարի ամենաազդեցիկ մտածողն է: Փիլիսոփայական ուսմունքներն անընդհատ բանավիճել ու քննադատել են միմյանց թերությունները եւ այդ ընթացքում զարգացել են: Եվ դա կատարվել է շնորհիվ պլյուրալիզմի:
Պլյուրալիզմի իմացաբանական հիմքերը կապված են փիլիսոփայության հիմնախնդիրների յուրահատկության հետ: Դրանք աշխարհի ու մարդկային կեցության համընդհանուր եւ արմատական հարցերն են, կամ, այլ կերպ ասած, կեցության հավերժական հարցերը, որոնց մարդկանց յուրաքանչյուր սերունդ, յուրաքանչյուր դարաշրջան, ելնելով իր գիտելիքների ծավալից, պատմական փորձից ու արժեքներից, որոշակի լուծումներ է տալիս:
Փիլիսոփայական պլյուրալիզմն ունի նաեւ իր մեթոդաբանական հիմքերը: Դա աշխարհի մեկնաբանման մեթոդն է, որը սահմանափակված է աշխարհի միայն հայտնի երեւույթների շրջանակով եւ բացառում է նոր, անհայտ երեւույթների կանխատեսումը եւ փորձնական ստուգումը: Իսկ նման դեպքերում, ինչպես գիտության մեթոդաբանությունն է պնդում, հնարավոր չէ պարզել, թե միեւնույն երեւույթները մեկնաբանող տարբեր տեսություններից, ուսմունքներից որն է ավելի ճիշտ, ավելի գերադասելի: Այստեղ միջամտում են վերը նշված բազմապիսի գործոնները, որոնց թվում նաեւ սոցիալ-քաղաքական, օրինակ, մարդու սոցիալական կարգավիճակն ու փորձը: Մարքսիզմն ուռճացրել ու բացարձակացրել է սոցիալ-քաղաքական գործոնների դերն ի վնաս մյուսների, փիլիսոփայությունը համարել է դասակարգային, անգամ կուսակցական գիտություն: Հակադիր, իրար դեմ պայքարող կուսակցություններ է հռչակել մատերիալիզմն ու իդեալիզմը, ըստ Լենինի, Դեմոկրիտի գիծը եւ Պլատոնի գիծը: Ընդ որում, մատերիալիզմը համարել է առաջադեմ հեղափոխական դասակարգերի, իսկ իդեալիզմը հետադիմական, մեռնող դասակարգերի շահերի արտահայտիչ: Դրանով փիլիսոփայության ողջ բարդ բազմադարյան պատմությունը, որը փիլիսոփայական ուսմունքների զարգացման պատմությունն է, մարքսիզմը միակողմանիորեն հանգեցրել էմատերիալիզմի եւ իդեալիզմի պայքարին, արհամարել այն, որ իդեալիզմը մեծապես նպաստել է փիլիսոփայական մտքի զարգացմանը: Խոսքն իդեալիզմի եւ ընդհանրապես փիլիսոփայության այնպիսի հսկաների մասին է, ինչպիսիք են Պլատոնը, Արիստոտելը, Կանտը, Հեգելը եւ մյուսները:գ) Փիլիսոփայության դերը մարդու կյանքում Փիլիսոփայությունը մեծ կարեւորություն ունի ոչ միայն հասարակության կյանքում, այլեւ առանձին անհատների կյանքում: Ուսումնասիրելով փիլիսոփայությունը, յուրաքանչյուր մարդ յուրացնում է մարդկության՝ բազում դարերի ընթացքում կուտակած փիլիսոփայական մտքի գանձերը, հաղորդակից լինում 2500 տարվա մարդկային եւ ազգային իմաստությանը, վեհ արժեքներին: Դա, նախ, չափազանց ընդլայնում է մարդու աշխարհայացքը, քանզի նա իր անհատական կենսափորձից անցում է կատարում մարդկության դարավոր փորձին, իր մտահորիզոնը հարստացնելով նրա պատմական նվաճումներով: Երկրորդ, այն ճշգրտում եւ հստակեցնում է մարդու առօրեական աշխարհայացքի դրույթները, որոնք, լինելով տարերային, աչքի են ընկնում իրենց աղոտությամբ եւ անորոշությամբ, մարդու խառնվածքի եւ ենթագիտակցական տարրերի (հակումների, մղումների) հետ իրենց անխզելի կապով: Արդյունքում հնարավորին չափով հաղթահարվում են այդ տարրերը, ուղղվում են սխալները, անճշտություններն ու սահմանափակումները, եւ մարդու աշխարհայացքը դառնում է ավելի գիտակցված ու բանական: Վերանում կամ թուլանում է հակասությունը մարդու աշխարհայացքի գիտակցական եւ ենթագիտակցական տարրերի միջեւ, երբ մարդը մի բան է մտածում իր հայացքների մասին, իսկ իրականում հետեւում է այլ հայացքների: Օրինակ, խորհրդային կոմունիստ ղեկավարներ Լենինը, Ստալինը եւ մյուսներն իրենց մատերիալիստներ էին կարծում, մինչդեռ իրականում իրենց քաղաքականությամբ վոլյունտարիստներ, այսինքն՝ սուբյեկտիվ իդեալիստներ էին, որովհետեւ բիրտ կամքի ուժով, միլիոնավոր զոհերի գնով, ժողովուրդներին քշում էին դեպի կոմունիզմ: Երրորդ, խորացնում է մարդու աշխարհայացքը, բարձրացնում այն հեղհեղուկ առօրեական մակարդակից տեսական մակարդակի, ազատելով այն առօրեականին հատուկ ներքին հակասականությունից եւ տալով նրան կուռ համակարգային բնույթ: Դրա շնորհիվ աշխարհայացքը դառնում է հետեւողական, ամբողջական եւ ներդաշնակ, իսկ դրանով ղեկավարվող մարդու կյանքն ու գործունեությունը լիարժեք ու իմաստալից: դ) Փիլիսոփայության դերի աճը արդի դարաշրջանում Ինչպես վերը նշվածից պարզ է, յուրաքանչյուր դարաշրջան մի դիտակետ է, որի բարձունքից մարդու առջեւ բացվում է աշխարհի, իր՝ մարդու եւ մարդկային արժեքների որոշակի տեսարան: Եվ մարդն աշխատում է ճանաչել այն, գտնել նրա գաղտնի իմաստը եւ իր կյանքի թարմացված համընդհանուր կողմնորոշիչները: Այդ առումով ներկայիս դարաշրջանը բացառություն չի կազմում: Ընդհակառակն, փիլիսոփայական որոնումներն այժմ դարձել են ավելի ուժգին ու լայնածավալ: Դրա ընդհանուր պատճառը հասարակության աննախադեպ աճն է, որը մուտք է գործել իր զարգացման մի արմատապես նոր փուլ, լի բազմաթիվ ծայրահեղորեն սրված հակասություններով, որոնք քայքայում են բնությունը եւ սպառնում մարդկության հետագա գոյությանը: Մի կողմից, այն գիտատեխնիկական հեղափոխության ու բարձր տեխնոլոգիաների, տիեզերական տարածության, ատոմային էներգիայի ու ժառանգականության մեխանիզմների յուրացման, ինֆորմատիկայի դարաշրջան է: Սակայն, մյուս կողմից, նույն դարաշրջանը բնութագրվում է որպես միջավայրը արդյունաբերական թափոններով ու արտանետումներով, քիմիական ու ռադիոակտիվ նյութերով աղտոտելու, բնական ռեսուրսները, ներառյալ մաքուր ջուրը գիշատիչ կերպով օգտագործելու եւ սպառելու, երկրի կլիմայի տաքացման ու մթնոլորտի օզոնային պաշտպանական շերտի մաշման եւ այլ բնապահպանական ճգնաժամերի, մարդկությանը սպառնացող զանգվածային ոչնչացման զենքերի՝ միջուկային, քիմիական, բակտերիոլոգիական, էլեկտրոնային, երկրաֆիզիկական, օդերեւութաբանական եւ բազմապիսի այլ զինատեսակների արտադրության դարաշրջան: Հետեւապես, մարդը պատրաստվում է երկրային քաղաքակրթությունից անցում կատարել տիեզերական քաղաքակրթության, երկրային էակից դառնալ տիեզերական էակ, մինչդեռ իր հարազատ բնօրրանը՝ Երկիրը դարձնում է անբնակելի, իրեն է ենթարկել բնության ամենահզոր ուժերը, ստեղծել ամենասարսափելի զենքերը, եւ թվում էր, թե նրա իշխանությունն ու անվտանգությունը պետք է հասնեին առավելագույնի, մինչդեռ կատարվել է ուղիղ հակառակը, մարդկության գոյությունը ահագնացող սպառնալիքների տակ է: Այդ սպառնալիքներին, կամ, ինչպես քաղաքագետներն են ասում, մարտահրավերներին դիմագրավելու համար յուրաքանչյուր մարդ, յուրաքանչյուր պետություն եւ մարդկությունն ամբողջությամբ պետք է տիրապետեն նոր դարաշրջանին համապատասխանող նոր փիլիսոփայությանը, ձերբազատվելով անցյալի հնացած հայացքներից: Նոր փիլիսոփայությունն առաջին հերթին վերաիմաստավորում է աշխարհի ու մարդու կեցության եւ փոխհարաբերության հավերժական հարցերը, նորովի, ավելի լայն ու խորն է դնում բնության մեջ մարդու տեղի ու դերի հարցը: Այսպես, եթե այդ հարցն անցյալում դրվում էր առավելապես երկրի սահմաններում, ապա այժմ այն դրվում է շատ ավելի լայն՝ տիեզերքի շրջանակներում: Եթե անցյալում մարդը համարվում էր երկրային բնության արքա բացարձակ միապետի կարգավիճակով, իսկ բնությունը՝ անտրտունջ, իրավազուրկ, անսպառ հարստությունների տեր, բայց չափազանց ժլատ հպատակ, որից ամեն ինչ պետք է ուժով պոկես, ապա այժմ մարդու իշխանությունը, մի կողմից, էապես ընդարձակվել է, իսկ մյուս կողմից՝ խստորեն սահմանափակվել: Նա թերեւս մնում է բնության արքա, սակայն, պատկերավոր ասած, որպես սահմանադրական միապետ: Նա այժմ սկսել է հասկանալ, որ բնությունն անսպառ չէ եւ հանուն իր գոյատեւման ստիպված է բնության նկատմամբ անխոհեմ գիշատիչ սպառողական վերաբերմունքից անցնել խելամիտ բնապահպանական վերաբերմունքին: Նույն ձեւով վերաիմաստավորում են անցնում փիլիսոփայության բազմաթիվ այլ հարցեր: Արդի փիլիսոփայությունը ձգտում է պատասխանել մեր դարաշրջանի կարեւորագույն, կարելի է ասել՝ ճակատագրական աշխարհայացքային հարցերին, ելնելով տիեզերականության, բնապահպանության, մարդասիրության (որը մարդկային կյանքը համարում է բարձրագույն անձեռնմխելի արժեք եւ մերժում է մահապատիժը), ժողովրդավարության, մարդու իրավունքների ու ազատությունների պաշտպանության եւ պատերազմը լիովին բացառող խաղաղասիրության սկզբունքներից: Դրանից է կախված մարդկության ապագան: Այս առնչությամբ էլ աճել է փիլիսոփայության եւ, հետեւապես, փիլիսոփայական կրթության դերը ժամանակակից աշխարհում: